Jest to obelisk poświęcony Leonowi Najman Mirzy Kryczyńskiemu (1887- 1919) polskiemu Tatarowi, pisarzowi, prawnikowi, działaczowi niepodległościowemu narodów muzułmańskich Rosji. Autorem napisu na obelisku jest Selim Chazbijewicz, natomiast monument postawiło Narodowe Centrum Kultury Tatarów Polskich mieszczące się w Gdańsku.

Leon Najman Mirza Kryczyński- krótki rys biograficzny

Urodził się 25 września 1887 roku w Wilnie w rodzinie polskich Tatarów szlacheckiego pochodzenia. Ojcem był pułkownik wojsk carskich Konstanty Kryczyński, matką Maria z Achmatowiczów. W rodzinie z pietyzmem kultywowano dawne tradycje rycerskie Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Protoplastą rodu Kryczyńskich był kniaź Najman, spokrewniony z dynastią władców Złotej Ordy. Przybył on na Litwę na początku XV wieku i był uczestnikiem bitwy pod Grunwaldem po stronie polsko-litewskiej. Jego syn, Kowrat otrzymał w nadaniu wielkiego księcia litewskiego około 1440 roku wieś Kryczyn nad Berezyną w powiecie orszańskim. Potomkowie tegoż Kowrata przybrali nazwisko Kryczyński. Ród ten wywodząc się od chanów tatarskich miał prawo do tytułu książęcego. Tak przynajmniej utrzymywali sami Kryczyńscy. Jak pisze znawca genealogii i heraldyki tatarskiej w byłym Wielkim Księstwie Litewskim Stanisław Dumin, rodzina Kryczyńskich pochodziła w rzeczywistości od kniaziów Najman- Piotrowiczów którzy z kolei wywodzili się od kniaziów ułusu ( dzielnicy) Najman w Złotej Ordzie. Kryczyńscy byli dziedzicznymi chorążymi i marszałkami tatarskimi chorągwi ściahu ( „okręgu poborowego”) województwa wileńskiego nazywanego w dokumentach „chorąstwem najmańskim”. Nazwisko wzięli rzeczywiście od nazwy wsi Kryczyn jednakże w XVII a nie w XV stuleciu. Późniejsza, błędna tradycja rodzinna wywodziła ród Kryczyńskich od kniazia Mortuzy Oleszkiewicza i rodzina ta używała przydomku Oleszkiewicz. Tak to zanotował w „Herbarzu rodzin Tatarskich w Polsce” wydanym w Wilnie w 1927 roku Stanisław Dziadulewicz. Kryczyńscy używali herbu „Radwan” oraz „Radwan z odmianą” 1. Leon Kryczyński uczęszczał do gimnazjum w Wilnie i Smoleńsku, studiował prawo na Uniwersytecie w Petersburgu. Był studentem Leona Petrażyckiego i Michała Tuhan Baranowskiego. Obaj byli wybitnymi uczonymi. Petrażycki był prawnikiem i filozofem prawa, zaś Tuhan Baranowski wybitnym rosyjskim ekonomistą i filozofem, przeciwnikiem Lenina, z pochodzenia Tatarem. Studia ukończył Leon Kryczyński w 1911 roku. W Petersburgu znajdowało się w tym czasie niewielka grupa studentów tatarskich która zorganizowała Koło Akademików Muzułmanów Polskich istniejące w latach 1907 – 1910. Akademików czyli współcześnie – studentów. Jego założycielem był Leon Kryczyński. Zadaniem wyznaczonym przez członków Koła było badanie śladów własnej tradycji i popularyzowanie jej. Ideologia tej grupy ukształtowała się w kontaktach z przedstawicielami wszechrosyjskiego ruchu panislamskiego który w Rosji powstał pod koniec XIX stulecia, fundowany jeszcze przez twórcę nowoczesnej doktryny panislamizmu i Dżamaluddina Al- Afganiego który przebywał na krótko w Rosji w roku 1879. Młodzi działacze i aktywiści muzułmańscy również studiowali w tym czasie w stolicy państwa carów. Nawiązane w okresie studiów kontakty i relacje z przedstawicielami inteligencji muzułmańskiej w Rosji będą procentowały w następnych latach. Poza tym młodzi tatarscy studenci w dużej mierze ulegli panislamskiej ideologii. Koło Akademików było tego wyrazem. W jego ramach pielęgnowano, opisywano i wydobywano oraz systematyzowano kulturę i historię Tatarów polsko- litewskich pojmowaną jako najbardziej na zachód wysuniętą wysepkę cywilizacji islamu. Z tej racji członkowie tego Koła uważali, że dziejową misją polsko- litewskich Tatarów muzułmanów jest pośrednictwo pomiędzy kulturami Wschodu i Zachodu. Polegało to na przybliżaniu wartości muzułmańskich społeczeństwu Europy, zwłaszcza Polski i europejskich zdobyczy cywilizacyjnych oraz europejskiej kultury muzułmanom wschodnim. Polsko- litewscy Tatarzy mieli by być swoistymi „przewodnikami” dla wschodnich muzułmanów w Europie i w meandrach europejskiej kultury. Część spośród ówczesnych członków Koła Akademików nawet bardziej utożsamia się z kulturą muzułmańskiego wschodu niż z kulturą europejską. Przykładem tego typu postawy może być osoba Dżemila Aleksandrowicza który po okresie studiów w Petersburgu przeniósł się do Moskwy, gdzie studiując w Instytucie Technicznym rozpoczął współpracę z rocznikiem pt. Pierwyj musulmanskij sbornik gdzie zaczął publikować po rosyjsku prace na temat tradycji polsko- litewskich Tatarów. Został w Baku, gdzie znany był pod przybranym nazwiskiem Nasyfi, został członkiem Azerbejdżańskiej Akademii Nauk, w roku 1926 opublikował znaczący artykuł pt. Litowskije Tatary. 2

W latach 30- represjonowany przez reżim stalinowski. Postać bardzo ciekawa, praktycznie prawie nieznana, warta przywrócenia do historycznej świadomości polskich i litewskich Tatarów. W roku 1912 znajduje się Leon Kryczyński w Warszawie gdzie zakłada Stowarzyszenie Pomocy Biednym Muzułmanom. Udziela się w pracy społecznej nawiązuje też kontakty z działaczami muzułmanów rosyjskich. Prowadził również intensywne studia i badania nad tradycją polskich Tatarów. Efektem była jego pierwsza większa publikacja pt. Bibliograficzne materiały do historii Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy ,wydane w roku 1917 już w Piotrogrodzie (po wybuchu I wojny światowej nazwa miasta Sankt Petersburg została zmieniona na Piotrogród jako brzmiąca bardziej słowiańsko). Tam też zastaje go rewolucja. W roku 1917 organizuje w Piotrogrodzie Tymczasową Radę Tatarów Polski, Litwy ,Białorusi i Ukrainy, zaś w latach 1917-1918 był przewodniczącym Klubu Muzułmańskiego Piotrogrodu. W okresie od 1917 do początków 1918 był także prezesem Klubu Muzułmańskiego Piotrogrodu skupiającego istniejące tam muzułmańskie organizacje. Było to duże wyróżnienia, wyraz uznania i zaufania dla Kryczyńskiego przez działaczy muzułmańskich w Rosji. Z tej racji brał udział w formowaniu w Piotrogrodzie 1 Tatarskiego Pułku Gwardii. Formacja ta została zlikwidowana przez bolszewików. Na początku 1918 roku wyjeżdża na Krym. Tam 25 czerwca 1918 roku został szefem kancelarii rady ministrów Demokratycznej Republiki Krymu. Na czele tego państwa stał również polski Tatar, generał Maciej Sulkiewicz jako premier i minister wojny. Tatarzy krymscy ogłosili niepodległość 30 listopada 1917 w symbolicznym miejscu – pałacu chanów krymskich w Bachczysaraju. W styczniu 1918 r. półwysep zostaje po raz pierwszy zajęty przez bolszewików. Pierwszym zarządcą Krymu z ramienia rządu komisarzy ludowych zostaje Dymitr Uljanow, młodszy brat Lenina. Szefem CzeKa na półwyspie zostaje węgierski komunista Bela Kun, późniejszy przywódca bolszewickiego przewrotu na Węgrzech. W tym czasie znany był jako „kat Krymu”. Bolszewicy zostają wyparci w czerwcu przez wkraczającą armię niemiecką. Niemcy godzą się na powstanie rządu generała Sulkiewicza. Od czerwca do października rząd Sulkiewicza dąży do utrwalenia krymskiej niepodległości. W tym rządzie większość mieli polsko- litewscy Tatarzy. Na Krymie było ich wtedy ponad tysiąc i piastowali kluczowe stanowiska w administracji tego państwa. Można bez przesady powiedzieć, że od czerwca do października 1918 roku Krym stanowił „ państwo polsko- litewskich Tatarów” .W październiku 1918 roku, po zajęciu Krymu przez Armię Ochotniczą gen. Antona Denikina a potem od kwietnia 1920 gen. Piotra Wrangla , Kryczyński razem z Sulkiewiczem przedostają się do Azerbejdżanu. Tu Sulkiewicz zostaje szefem sztabu i organizatorem armii Azerbejdżanu, zaś Kryczyński został ponownie szefem kancelarii rządu Republiki Azerbejdżanu. Będąc na wschodzie muzułmańskim używa tureckiej wersji imienia Leon – Arsłan. Pod tym imieniem publikuje i często jest do dzisiaj wspominany w różnych publikacjach . Jego brat, Olgierd Kryczyński zostaje wiceministrem sprawiedliwości tej republiki.W roku 1920, po zajęciu Azerbejdżanu przez bolszewików obaj bracia Kryczyńscy przedostają się do Polski, Sulkiewicz zaś zostaje rozstrzelany. W kraju podjął Leon Kryczyński pracę zawodową sędziego w Wilnie, Zamościu, Warszawie i w Gdyni. Był jednym z współorganizatorów razem z bratem Związku Kulturalno-Oświatowego Tatarów RP, który powstał w 1926 roku w Wilnie. Zostaje członkiem Rady Centralnej i sekretarzem Związku , potem wiceprezesem i prezesem. Stanął na czele komitetu wydawniczego Herbarza rodzin tatarskich w Polsce wydanego w 1927 roku, napisanego przez historyka Stanisława Dziadulewicza. W roku 1929 zorganizował w Wilnie Tatarskie Muzeum Narodowe gdzie zbierał rękopiśmienne księgi tatarskie, dokumenty z doby staropolskiej, monety orientalne i fotografie ilustrujące życie i kulturę polsko-litewskich Tatarów. W roku 1931 zaczął organizować Tatarskie Archiwum Narodowe. W roku 1930 rozpoczął wydawanie Rocznika Tatarskiego będącego formalnie organem Rady Centralnej Związku Kulturalno –Oświatowego Tatarów RP. Podtytuł tego pisma brzmiał: „Czasopismo naukowe, literackie i społeczne poświęcone historii , kulturze i życiu Tatarów w Polsce”. W skład komitetu redakcyjnego Rocznika Tatarskiego wchodzili: Konstanty Achmatowicz ( Wilno), Dawud Janowicz- Czaiński (Słonim), Olgierd Kryczyński (Wilno), Sulejman Murza- Murzicz ( Nowogródek). Później skład redakcyjny zmienił się. Wiadomo, że wespół z Stanisławem Kryczyńskim zredagował Leon tom IV Rocznika, który pod wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku znajdował się w drukarni. Nawiązał bliską współpracę z czołowymi polskimi orientalistami i historykami, jak : prof. Tadeusza Kowalskiego( Kraków), dra Abdullaha Zihni Soysala( ucznia prof. Kowalskiego w Krakowie), dra Jakuba Szynkiewicza (Wilno) , dra Seraja Szapszala (Wilno), prof. Ananiasza Zajączkowskiego (Instytut Orientalistyczny Uniwersytetu Warszawskiego), dra Stanisława Szachno- Romanowicz (Archiwum Akt Dawnych w Warszawie), Alego Ismaila Woronowicza (absolwenta Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i Al.- Azhar w Kairze) oraz innych badaczy. Z społeczności Tatarów i muzułmanów polskich współpracujących z Leonem Kryczyńskim wymienić należy : Wassan Gireja Dżabagi, Churama Muhammeda Wajsowa (emigrantów z Rosji), Stefan Tuhan Baranowskiego z Wilna, Iskandera Achmatowicza, Veli Bek Jedigara (emigranta z Azerbejdżanu ), Mustafę Aleksandrowicza ( absolwenta UJK we Lwowie i Al.-Azharu w Kairze). Oni pisali do Rocznika, nadsyłali materiały i korespondencje. Leon Kryczyński zachęcał innych i inspirował do pracy naukowej w dziedzinie historii polskich Tatarów, zbierał materiały źródłowe, rękopisy i dokumenty, zgromadził olbrzymie i cenne zbiory, zamawiał artykuły do Rocznika. Pisywał artykuły do polskiej prasy, wygłaszał prelekcje i wykłady. Współpracował stale z kwartalnikiem Wschód- Orient wydawanym przez Instytut Wschodni w Warszawie. Brat Olgierd został w roku 1932 mianowany prokuratorem Sądu Najwyższego RP. Leon Kryczyński wydał oprócz licznych innych prac Bibliografię do historii Tatarów Polskich, która ukazała się w Zamościu w 1935 roku. Jest to do dzisiaj jedyna całościowa bibliografia, współcześnie oczywiście już nieaktualna ale zawierająca wiele cennych materiałów, niewątpliwie warta kontynuacji. Za działalność naukową i literacką otrzymał w 1936 roku Srebrny Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury. Był również inspiratorem badań nad tradycją polskich Tatarów. Wspomagał intelektualnie i organizacyjnie dalekiego kuzyna przywoływanego już Stanisława Kryczyńskiego, autora podstawowej do dnia dzisiejszego monografii pt. Tatarzy litewscy. Próba monografii historycznej i etnograficznej wydanej jako 3 tom Rocznika Tatarskiego w 1938 roku w Warszawie. W roku 1935 otrzymał Leon Kryczyński nominację na stanowisko wiceprezesa Sądu Okręgowego w Gdyni. Zamieszkuje w Gdyni na ulicy Świętojańskiej nr 44.Tu przenosi swoją działalność, zbiory, jak też redakcję „Rocznika Tatarskiego” .Jego energia wydaje się być niespożyta. Dużo publikuje, pisze, inspiruje badania nad Tatarami polskimi, jest wydawcą, redaktorem, działaczem Związku Kulturalno- Oświatowego Tatarów RP, jest też aktywnym na niwie zawodowej, udziela się towarzysko.. W roku 1938 zostaje wybrany prezesem Rady Centralnej Związku Kulturalno- Oświatowego Tatarów RP. Dużo też podróżuje. W roku 1932 był w Stambule gdzie gościł m.in. w redakcji czasopism tureckich. Wizyta ta miała reperkusje w prasie tureckiej3. W roku 1934 odwiedził Marko gdzie był przyjęty na audiencji u ówczesnego sułtana Maroka Mohammeda V który odznaczył go orderem oficerskim państwa marokańskiego ( mającego ówcześnie status polityczny ograniczonej suwerenności jako francuski protektorat). W latach 1920- 1936 wyjeżdżał też do krajów Europy zachodniej, jak Wielka Brytania, Francja, Austria, Belgia, Holandia, Hiszpania i Portugalia. Po wybuchu działań wojennych został w Gdyni aresztowany przez Gestapo 14 września 1939 roku. Zwolniony na parę dni próbował ratować swoje zbiory i dokumenty. Więziony w Gdyni –Grabówku w budynkach Etapu Emigracyjnego , później został przewieziony do więzienia w Gdańsku, zaś 11 listopada 1939 roku został rozstrzelany w lesie koło Piaśnicy pod Wejherowem razem z około 10 tysiącami Polaków z Pomorza, zwłaszcza inteligencji. Zaginęły bezpowrotnie jego bezcenne zbiory, księgozbiór i archiwum. Jego brat, Olgierd Kryczyński zginął zamęczony w więzieniu NKWD w Smoleńsku przewieziony z Łubianki w Moskwie w roku 1941 gdzie był przetrzymywany od roku 1940.

Leon Najman Mirza Kryczyński poległ na posterunku jako urzędnik Rzeczypospolitej Polskiej. Jak pisał Jan Tyszkiewicz (…) Świadomie pozostał w Gdyni chcąc godnie reprezentować władze państwa polskiego.4 W chwili śmierci miał ukończone 52 lata. Nie pozostawił po sobie potomstwa choć żonaty był 3 razy. Zostawił za to spuściznę duchową. To on w przeważającej mierze współtworzył współczesną tożsamość polskich Tatarów. Jednocześnie Tatarów, muzułmanów ,Polaków i Europejczyków. W stosunku do niego współcześni działacze i pisarze oraz naukowcy zajmujący się tradycją, kulturą, historią polsko – litewskich Tatarów mogą powtórzyć słowa Zygmunta Krasińskiego o Mickiewiczu : my z Niego wszyscy..